|
|
||
|
|
Et introibo ad altare Dei, ad Deum, qui lætificat iuventutem meam MINISTRANT portal
ministrantów posługujących w klasycznym rycie rzymskim Służba przy uroczystej celebrze z asystą |
|
|
o. Hariolf Ettensperger OSB Służba przy celebrze. Najwłaściwszym sposobem odprawiania mszy św., najlepiej odpowiadającym duchowi ofiary jest uroczysta celebra; oczywiście jedynie wtedy, gdy wszyscy, którzy w niej biorą udział, mianowicie kapłan i ministrant, chór i lud należycie rozumieją i pięknie wykonują swoją rolę. Nade wszystko zaś, gdy także lud bierze udział w śpiewach i przyjmuje podczas niej Komunię św. Zależnie od uroczystości możemy odróżnić czworakiego rodzaju celebrę, a mianowicie:
Przechodzić będziemy teraz kolejno służbę przy tych różnych rodzajach celebry. Opuścimy wszakże służbę przy celebrze biskupiej. Mało bowiem kiedy przytrafia się ona ministrantowi. I. Służba przy zwykłej celebrze. Przy zwykłej celebrze podobnie jak przy cichej mszy św. służą dwaj ministranci. Toteż służba ich jest taka sama (zob. msza św. z dwoma ministrantami). [...] II. Służba przy uroczystej celebrze. 1. UROCZYSTA CELEBRA Z LEWITAMI. Uwaga wstępna: Właściwymi „ministrantami” przy uroczystej celebrze są diakon i subdiakon, których zwiemy również lewitami. Oni to odpowiadają kapłanowi, o ile odpowiedzi nie śpiewa chór lub lud. Oni obsługują mszał i nalewają wodę i wino. Diakon śpiewa nadto ewangelię i Ite missa est, trzyma łódeczkę przy nakładaniu kadzidła i okadza (incenzuje) kapłana oraz subdiakona. Szczególnym zaś zadaniem subdiakona jest czynienie epistoły i trzymanie od ofiarowania aż do Pater noster nakrytej welonem pateny. Z tych powodów ministranci – zwani też akolitami dla odróżnienia od turyferariusza, - nie mają swoich miejsc przy ołtarzu, lecz po prawej i lewej stronie kredensu (rys. 1). Klęczą jedynie na modlitwy u stopni ołtarza, na – et incarnatus est – w Credo, na przeistoczenie i na błogosławieństwo. Głównym ich zadaniem jest nosić świece na ewangelię, dzwonić i zanosić ampułki do ołtarza. Nie usługują przy mszale, nie dają też żadnych odpowiedzi. Jeżeli je wszakże śpiewa lud, mogą je też razem z nim odśpiewywać. Przed celebrą subdiakon zanosi kielich na kredens, skąd przed ofiarowaniem przeniesie go na ołtarz. Kościelny lub upoważniony do tego ministrant zanosi od razu mszał do ołtarza i kładzie go otwarty na pulpicie.
Skróty: K
– kapłan Służba
akolitów. W zakrystii. A1i A2 mogą w zakrystii pomagać lewitom przy ubieraniu się, o ile tego zachodzi potrzeba. W odpowiedniej chwili biorą swoje świeczniki do rąk i ustawiają się poza kapłanem z lewitami, zwróceni do krzyża zakrystyjnego. O ile biorą udział również ceroferariusze, wówczas ci stoją między akolitami a lewitami. Tf (N) stoi wówczas, według przepisu rzymskiego, przed akolitami, o ile ci niosą ze sobą sprzęty liturgiczne; w przeciwnym razie bezpośrednio poza lewitami i kapłanem. A1 zaś zwrócony do krzyża zakrystyjnego stoi na lewo od A2. Pochód do ołtarza. Na znak dany przez Crm lub przez K, wszyscy kłaniają się w stronę krzyża, obracają się do środka i udają się do ołtarza. A1 znajduje się obecnie na prawo od A2. Jeżeli zachodzi się do ołtarza z przodu, wówczas akolici, turyferariusz i ceroferariusze tworzą szpaler i przepuszczają kapłana oraz lewitów środkiem. Musi do tego być oczywiście odpowiednia przestrzeń przy ołtarzu. Jeżeli zaś zachodzi się do ołtarza z boku, wtedy tworzą od razu szereg mniej więcej na dwa metry od stopni ołtarza; baczą przy tym, żeby z przyklęknięciem lub z pokłonem kapłana równocześnie pięknie przyklęknąć. Następnie A2 zwraca się w prawo i podchodzi poza szeregiem do A1, który również zwraca się w prawo, po czym obaj, jeden obok drugiego idą do kredensu. Tutaj stawiają swoje świeczniki poza kielichem po jego prawej i lewej stronie, po czym klękają i odmawiają po cichu modlitwę u stopni ołtarza.
Modlitwa u stopni ołtarza. Równocześnie z Di S pochylają się i żegnają. Po modlitwie u stopni ołtarza wstają natychmiast i stoją za złożonymi rękoma, lekko zwróceni do ołtarza, żegnają się, pochylają i przyklękają równocześnie z kapłanem tak, jak przy cichej mszy św. Nie przyklękają nigdy, ile razy czyni to kapłan przechodząc przez środek ołtarza, np. podczas okadzania ołtarza, albo ile razy przyklęka między przeistoczeniem a komunią św. Kyrie i Gloria. Gdy kapłan oraz lewici na Kyrie i Gloria siadają, aż chór nie skończy śpiewu, A podnoszą im nieco szaty liturgiczne, po czym również siadają. Przy końcu wstają i pozostają na miejscu. Epistoła. Gdy S lub Crm podczas ostatniej oracji kapłana podchodzi do kredensu, A2 podaje mu lekcjonarz (księgę z lekcjami). Ewangelia. Gdy kapłan przed ewangelią nakłada kadzidło, A biorą swoje świeczniki i udają się obok siebie do środka ołtarza. Tutaj ustawiają się poza subdiakonem i diakonem (Rys. 4). Na znak dany przez Crm albo D wszyscy przyklękają i robią do środka zwrot wstecz. Następnie idą w poprzek chóru na stronę ewangelii tam, gdzie ma być śpiewana ewangelia św. tutaj obracają się razem z S, który znajduje się teraz między nimi. W tej postawie stoją, zwróceni do diakona. Nie żegnają się, nie przyklękają, ani też nie pochylają się. Są jedynie żywymi „świecznikami”. Po ewangelii bez przyklękania, z S między sobą, idą w poprzek chóru do ołtarza. S niesie otwarty ewangeliarz i podaje go K, stojącemu po stronie epistoły, do pocałowania. Akolici czekają przy stopniach aż Crm wzgl. S powróci między nich z ewangeliarzem, obracają się bez rewerencji wstecz i idą po jego prawej oraz lewej stronie do kredensu. Tutaj stawiają świeczniki i stoją ze złożonymi rękoma, zwróceni do ołtarza.
Credo. Podczas Credo A pochylają się , klękają i żegnają się równocześnie z K. Gdy K oraz lewici po odmówieniu Credo siadają, A zachowują się podobnie jak na Gloria. Na – et incarnatus est – śpiewane przez chór, wstają i klękając na oba kolana, a podczas – et homo factus est – pochylają głowy. Następnie wstają i siadają. Pod koniec wstają na chwilę przed K oraz lewitami, aby im przy wstawaniu podnieść szaty, po czym stają na swoich miejscach. Przysposobienie darów ofiarnych. W chwili, gdy S udaje się do kredensu, żeby przenieść kielich na ołtarz, dzwonią. Jeżeli niema Crm, A2 nakłada S na ramiona welon. A1 zaś idzie tuż za S z ampułkami trzymanymi za uszka do ołtarza. (Może w tym wypadku nieść ampułki na tacce, nie stawiając jej wszakże na ołtarzu). Beza przyklękania wchodzi na boczne stopnie i podaje S ampułkę z winem. Ten ujmuje ją za podstawkę i podaje D. W międzyczasie A1 bierze u podstawki ampułkę z wodą prawą rękę i podaje ją S, który odbiera ją za uszko. Następnie A1 odbiera na powrót od S prawą ręką ampułkę z winem przekładając ją od razu do lewej ręki, po czym znów prawą wolną odbiera ampułkę z wodą, skłania lekko głowę w stronę S i idzie do kredensu. Tutaj stawia ampułki na swoje miejsce. Jeżeli A1 zanosi do ołtarza ampułki na tacce, wówczas stoi spokojnie na miejscu. S bierze bowiem sam ampułki z tacki. Podczas okadzania ołtarza obaj A stoją na swoim miejscu. Kiedy K oddaje D na stronie epistoły kadzielnicę, A1 bierze ampułkę z wodą oraz tackę albo też osobny dzbanuszek do Lavabo, gdzie taki jest w użyciu; A2 rozkłada równocześnie ręczniczek i trzyma go oburącz za końce przed sobą. W ten sposób podchodzą do bocznych stopni, stając za D, który właśnie okadza K. Skoro tylko D uda się do środka ołtarza, wstępują po stopniach na obmycie rąk. Następnie wracają do kredensu i stoją tam nie odpowiadając na – Orate fratres. Prefacja. Na Sanctus dzwonią, po czym klękają na swoim miejscu przy kredensie. Jeżeli do łódeczki wyznaczony jest osobny ministrant, wówczas klęczy tenże na lewo od Tf. W tym wypadku Crm pozostaje na swoim zwykłym miejscu, tzn. po prawej stronie przedniego stopnia, jak to wskazuje rys. 5. Przeistoczenie. W czasie przeistoczenia dzwonią i zachowują się tak, jak przy cichej mszy św. (Rys.5). Po nim prostują się i klęczą w tej postawie dalej. Na – Nobis quoque peccatoribus – uderzają się w piersi.
Pater noster. Kiedy na – et dimitte nobis – w Pater noster S pochodzi do ołtarza, A1 przyklęknąwszy, idzie równocześnie bocznymi stopniami do ołtarza i zdejmuje tamże S z ramion welon. Trzyma go oburącz przd sobą na wysokości piersi, razem z S, lecz poza nim, przyklęka na drugim z rzędu najwyższym stopniu bocznym, obraca się w prawo i wraca po stopniach do kredensu. Tutaj A2 pomaga mu złożyć welon, po czym kładzie go na kredensie. Na – Agnus Dei – robią średni pokłon i uderzają się w piersi. Komunia św. Na komunię św. K nie klękają. Na – Domine non sum dignus – dzwonią oraz robią średni pokłon, gdy K spożywa Ciało oraz Krew Pana naszego. A1 przynosi ampułki (za podstawkę lub na tacce) skoro tylko kapłan odkryje kielich. Najpierw podaje S ampułkę z winem, a po nalaniu przezeń wina, ampułkę z wodą. Gdy K spożywa Krew Najśw. A1 robi średni pokłon. Po odebraniu obu ampułek idzie do kredensu i stawia je na swoim miejscu. W chwili gdy A1 wraca, A2 bierze welon kielichowy z kredensu (w przeciwnym razie stoi nadal na miejscu) i trzymając go oburącz przed sobą, ozdobną stroną na zewnątrz, idzie do środka ołtarza. Tutaj przyklęka na posadzce, możliwie równocześnie z S, który trzyma w ręku palkę, oraz z D, który właśnie przenosi mszał, i bocznymi stopniami idzie do ołtarza, kładąc na nim welon (ozdobną stroną na zewnątrz) lub podaje go wprost S. Tą samą drogą wraca następnie do kredensu. Modlitwy końcowe. Obaj A stoją na miejscu. Na błogosławieństwo klękają przy kredensie i żegnają się. Na końcową ewangelię wstają i żegnają się, jak zwykle. Na – et Verbum caro factum est – klękają. Powrót od ołtarza. Następnie biorą natychmiast swoje świeczniki i idą poza Tf do środka ołtarza, mniej więcej na dwa metry od stopni, do wspólnego szeregu. Razem z K i lewitami przyklękają, obracają się do środka i na czele pochodu wracają do zakrystii. Jeżeli przy końcu celebry udziela się błogosławieństwa Najśw. Sakramentem albo też śpiewa Te Deum, wtedy pozostają nadal przy kredensie klęcząc lub stojąc, dzwonią jak zwykle i idą do środka dopiero po schowaniu Najśw. Sakramentu albo po prześpiewaniu oracji po Te Deum. W zakrystii A tworzą szpaler i przepuszczają środkiem K. Następnie wszyscy razem kłaniają się w stronę krzyża zakrystyjnego i znowuż w stronę K. Zanim się sami rozbiorą, pomagają A w tym lewitom, jeżeli oczywiście zachodzi tego potrzeba. Po tym przynoszą na powrót ampułki oraz mszał i gaszą świece. Od kapłana odbierają jeszcze błogosławieństwo i po krótkim dziękczynieniu opuszczają zakrystię. Służba turyferariusza. Uwagi wstępne. Omówimy tutaj służbę turyferatriusza i nawikulariusza (N) według zwyczaju polskiego. Tam, gdzie na sposób rzymski służy jeden tylko turyferariusz, obsługuje tenże zarazem i łódkę. W zakrystii. Tf i N ubierają się w czas. Przygotowują kadzielnicę oraz łódeczkę, a jeżeli niebawem ma się odbyć celebra, podają je do nałożenia kadzidła. Pochód do ołtarza. Gdzie jest ich miejsce, wynika z reguły podstawowej. Tf stoi na lewo od N, zwrócony do krzyża zakrystyjnego. Na znak dany przez Crm albo K wszyscy kłaniają się w stronę krzyża, robią wstecz zwrot tak, że Tf znajduje się obecnie po prawej stronie, i udają się do ołtarza. Tutaj zależnie od chóru wszyscy ministranci tworzą szpaler, przepuszczając nim K oraz lewitów, albo też łączą się od razu poza nim w szereg (zob. rys. 2 i 3). Następnie wszyscy równocześnie przyklękają, po czym Tf i N idą poza ceroferariuszami na swoje miejsca. Modlitwa u stopni ołtarza. Tf i N klęczą na swoich miejscach (według reguły rzymskiej po prawej stronie bocznych stopni na podsadzce!). Tf trzyma kadzielnicę spokojnie. Pierwsze okadzanie ołtarza. Pod koniec modlitwy u stopni ołtarza obaj wstają na znak dany przez Crm i wchodzą na stopnie. Tutaj podają kadzidło do pobłogosławienia i nałożenia. N odbiera łódeczkę, po czy obaj wracają po stopniach, N na swoje miejsce, a Tf na stronę epistoły. Nie klękają razem z D. Jeżeli w asyście nie ma w ogóle Crm, Tf idzie zaraz bocznymi stopniami na stronę epistoły i zabiera stamtąd mszał z pulpitem na dół, aż kapłan okadzi stronę epistoły. Wtedy kładzie znowuż mszał na ołtarzu, schodzi bocznymi stopniami i ustawia się na dwa kroki przed nim. K, okadzając ołtarz, wraca znowuż na stronę epistoły i oddaję kadzielnicę D. ten okadza go trzema podwójnymi rzutami. Tf kłania się razem z D przed i po okadzeniu, obiera kadzielnicę i idzie z N, przyklęknąwszy razem z nim, na swoje miejsce lub do zakrystii Gloria. Z początkiem Gloria wracają obaj bez swoich sprzętów do chóru i stają na swoich miejscach. Jeżeli K i lewici siedzą mogą również usiąść. O ile we mszy św. nie ma Gloria, natenczas wracają do chóru dopiero pod koniec epistoły. Epistoła. Z początkiem epistoły biorą z zakrystii swoje sprzęty. Tf pamięta o tym, by w kadzielnicy był żar. Gdy kapłan skończy na stronie ewangelii czytanie tejże, podchodzą do ołtarza dla nałożenia kadzidła. Następnie odbierają na powrót kadzielnicę oraz łódeczkę i schodzą przednimi stopniami, ustawiając się poza A (zob. rys. 4). O ile nie ma w asyście N, staje Tf na prawo od Crm. Na znak Crm wszyscy przyklękają, obracają się wstecz i idą w poprzek chóru na miejsce głoszenia ewangelii. Tf znajduje się teraz na lewo od N wzgl. Crm. Ewangelia. Tutaj Tf i Crm rozstępują się, przepuszczając A i lewitów, po czym stają w jednym szeregu z D. N stoi na lewo od D, na prawo zaś, o ile na ma w asyście Crm. Tf stoi zawsze zupełnie z lewej strony. Gdy D śpiewa: Sequentia Sanctii Evangelii... – Tf udaje się na prawą stronę Crm i podaje temuż, wzgl. gdy nie ma w asyście Crm, bezpośrednio D zamkniętą kadzielnicę. Pozostaje po jego prawicy tak długo, aż D okadzi ewangeliarz i odda mu na powrót kadzielnicę. Razem z wszystkimi robią obaj pokłony; kłaniają się również i przyklękają, ile razy to czyni D podczas ewangelii. Odebrawszy kadzielnicę, wraca na lewą stronę i to o dwa kroki wstecz, aby w czasie głoszenia ewangelii móc poruszać kadzielnicą. Po skończonej ewangelii robi zwrot równocześnie z D, Crm i N i idzie z prawej strony D (N znajduje się po lewej) z zamkniętą kadzielnicą do środka ołtarza przed jego stopnie. Przyklęka tu równocześnie z wszystkimi i podaje D kadzielnicę. D okadza K (uwaga na pokłon!). Tf odbiera następnie kadzielnicę, przyklęka razem z N i obaj wracają do zakrystii. Utrzymuje tutaj nadal żar w kadzielnicy. Jeżeli we mszy św. nie ma Credo, pozostają w chórze. Ofiarowanie. Jeżeli śpiewa się Credo, Tf i N przychodzą po „Dominus vobiscum” ze swoimi sprzętami do chóru, przyklękają i idą na swoje miejsce. Skoro A1 wróci od ołtarza z ampułkami, wstępują na stopnie dla nałożenia kadzidła. Obaj schodzą stopniami i Tf staje przed bocznymi stopniami po stronie epistoły, N zaś idzie na swoje miejsce. Jeżeli nie ma w asyście Crm, N stawia łódeczkę na najniższym stopniu i bocznymi stopniami idzie na stronę ewangelii. Stąd zabiera pulpit z mszałem i schodzi na dół, gdzie zwrócony do ołtarza czeka, aż K okadzi stronę ewangelii. Następnie stawia mszał ukosem do środka ołtarza i wraca na swoje miejsce. Po okadzeniu ołtarza oraz K, jak przy pierwszej incenzacji (okadzeniu), Tf obchodzi razem z D (po jego lewicy) próg po stronie epistoły. Tutaj D okadza S. Tf kłania się razem z nim, przechodzi na jego prawą stronę i odbiera kadzielnicę. Pozostając na miejscu, okadza stąd dwoma podwójnymi rzutami D, który w międzyczasie ustawił się na drugim z rzędu najwyższym stopniu. Następnie przyklęknąwszy na środku, idzie do balasek, kłania się w stronę ludu, znajdującego się w nawie i okadza go trzema zwykłymi rzutami (środek, na lewo i na prawo). Ukłoniwszy się raz jeszcze, wraca do ołtarza, gdzie na środku dołącza do niego N, a po ich prawej i lewej stronie ceroferariusze. Wszyscy razem przyklękają i idą do zakrystii. Tf i N na przedzie. Sanctus i przeistoczenie. Na Sanctus Tf i N ze swoimi sprzętami wracają na czele ceroferariuszów do chóru. Przyklęknąwszy w szeregu z drugimi, obaj idą do prawych bocznych stopni. Tf podaje N kadzielnicę dla nałożenia kadzidła, po czym zamyka ją. Na znak dany przez Crm, klękają na posadzce. Podczas przyklękania K pochylają się. W czasie podniesienia prostują się. Tf okadza hostię i kielich każdorazowo trzema podwójnymi rzutami. Po przeistoczeniu. Zaraz po drugim przyklęknięciu K, tf i N wstają i idą do środka, gdzie dołączają się do nich ceroferariusze, tworząc jeden szereg. Wszyscy przyklękają i w zwykłej kolejności wracają do zakrystii (jeżeli wszakże udziela się Komunii św., wracają tylko Tf i N); zostawiwszy tutaj swoje sprzęty, wracają obaj zaraz na czele ceroferariuszów do chóru na swoje miejsca. Zwróceni do ołtarza, ze złożonymi rękoma stoją tutaj aż do końca. Na „Nobis quoque peccatoribus”, „Agnus Dei” i „Domine non sum dignus” uderzają się w piersi. W obu ostatnich wypadkach robią nadto średni pokłon. Podobnie pochylają się bez klękania, gdy K spożywa Ciało i Krew Chrystusową. Jeżeli chcą przyjąć Komunię św., podchodzą na stopnie. Podczas błogosławieństwa klękają i żegnają się. Powrót. Pod koniec ostatniej ewangelii udają się do środka. Dołączają do nich Cf oraz A. Wszyscy przyklękają równocześnie z K oraz lewitami i idą do zakrystii. Tutaj tworzą szpaler, kłaniają się przechodzącemu między nimi K, a potem razem w stronę krzyża zakrystyjnego. Następnie rozbierają się. Jeżeli bezpośrednio po celebrze następuje błogosławieństwo Najśw. Sakramentem lub wystawienie tegoż wówczas obowiązują reguły o wystawieniu N.S. Służba ceroferariuszów. Zależnie od uroczystego charakteru danego święta oraz od ilości ministrantów, powinni przy uroczystej celebrze służyć ceroferariusze. Ich liczba i miejsce w kościele zależą od wielkości chóru i przestrzeni, jaką się rozporządza. Jak zawsze, należy i tutaj unikać przesady. Reguły dla ceroferariuszów. Przy pochodzie do i powrocie od ołtarza ceroferariusze postępują tuż za akolitami. Stosownie do tego ustawiają się w zakrystii. Przyszedłszy do ołtarza tworzą szpaler albo też szereg z turyferariuszem w środku i akolitami po bokach (Jeżeli pochód do ołtarza odbywa się z boku, zob. rys. 2 i 3). Pochodnie niosą do ołtarza jedynie wtedy, gdy zaraz ma nastąpić wystawienie Najśw. Sakramentu, w przeciwnym razie idą bez pochodni. Od modlitwy u stopni aż do prefacji. Przyklęknąwszy jednocześnie idą na wyznaczone dla siebie miejsca. Podczas modlitwy u stopni – klęczą. Następnie aż do przeistoczenia stoją pobożnie, z rękoma złożonymi, zwróceni do ołtarza. Jeżeli kapłan siada, w czasie gdy chór śpiewa Kyrie, Gloria i Credo, mogą również usiąść, o ile są dla nich miejsca. Uważają przy tym, aby sobie nie przysiąść komży i żeby spokojnie trzymać nogi. Dłonie spoczywają na kolanach. Prefacja i przeistoczenie. Z początkiem prefacji idą Cf, klękając wpierw razem do zakrystii. Tutaj biorą swoje pochodnie i po Sanctus idą za Tf do chóru. Przyklęknąwszy razem, klękają następnie w jednym szeregu. Po przeistoczeniu wstają. Tf wchodzi pomiędzy nich, przyklękają razem i wracają z pochodniami do zakrystii; ze złożonymi rękoma idą znowuż za Tf do chóru i przyklęknąwszy równocześnie zajmują swe dawne miejsca. Udzielanie Komunii św. Jeżeli podczas celebry udziela się Komunii św., Cf klęczą spokojnie aż do samej komunii św. W miarę możliwości przyjmują również sami ciało Pańskie. W takim razie podchodzą po dwóch na stopnie. Sąsiedzi zaś trzymają w międzyczasie w wolnej ręce ich pochodnie. Gdy kapłan udaje się do Stołu Pańskiego, CF towarzyszą mu. Przed Stołem Pańskim tworzą szpaler, klękają, przepuszczają K niosącego cyborium i łączą się poza nim znów w jeden szereg, zwróceni twarzą do Stołu Pańskiego,. W ten sposób klęczą aż do końca udzielania Komunii św.; potem idą przed kapłanem do ołtarza, tworzą przed stopniami szpaler, klękają, po przejściu kapłana łączą się i przyklęknąwszy razem, idą parami do zakrystii. Tutaj gaszą pochodnie, odstawiają je na swoje miejsce i wracają do chóru na swoje stanowiska. W chórze stoją aż do końca ze złożonymi rękoma, zwróceni do ołtarza. Na błogosławieństwo klękają i żegnają się Podczas końcowej ewangelii zachowują się jak zwykle. Powrót. Powstawszy z klęczek po „et Verbum caro factum est”, idą równocześnie z Tf i A do środka i tworzą, jak na początku jeden szereg z Tf w środku. Klękają równocześnie z K, obracają się do środka i wracają za A do zakrystii. Tutaj tworzą szpaler i kłaniają się przechodzącemu między nimi K. Następnie wszyscy zwracają się do krzyża i oddają mu pokłon. Teraz rozbierają się, odbierają od K błogosławieństwo i po krótki dziękczynieniu opuszczają zakrystię. Jeżeli przy końcu celebry udziela się błogosławieństwa Najśw. Sakramentem, wtedy obowiązują reguły o wystawieniu N.S.
|
||
|
Ettensperger, W SŁUŻBIE OŁTARZA. Podręcznik dla ministrantów wraz z dodatkami "Służba ceremoniarza" i "Służba Boża w Wielkim Tygodniu". Przełożył i uzupełnił. x. Teodor Nogala, Poznań 1948. |
||
