Et introibo ad altare Dei, ad Deum, qui lætificat iuventutem meam

MINISTRANT

portal ministrantów posługujących w klasycznym rycie rzymskim

Forma liturgiczna
     

Strona główna

Biblioteka ministranta

Ministrantura

Ceremoniał

 

x. Alojzy Jougan

Pojęcie i potrzeba formy liturgicznej.

1. Pojęcie formy liturgicznej. Dla osiągnięcia swego celu potrzebuje cześć Boska (kult) formy. Przez formę liturgiczną rozumie się zewnętrzny, pod zmysły podpadający, sposób dopełniania liturgii. Formą są tedy konkretne, pod zmysły podpadające znaki, zamykające w sobie i uzmysławiające jakąś myśl katolicką. Kościół używa takich znaków, aby przez nie podawać łaski odkupienia, uzmysłowić niejako pozyskane łaski i doko­nane przez nie wewnętrzne uświęcenie, a zarazem, aby wskazać, z jakiem usposobieniem mają wierni uczestniczyć w aktach czci Boskiej, jak przyjmować łaskę i z nią współdziałać, wogóle swą religię wewnętrzną objawiać na zewnątrz.

2. Potrzeba formy liturgicznej, t. j. szaty zewnętrznej w aktach czci Boskiej, wynika 1) z potrzeby formy w ogól­ności. Nie da się zaprzeczyć, że o własnościach jakiejś istoty wtedy tylko możemy coś wiedzieć, jeżeli się ona w jakiś spo­sób objawia. Rodzaj i sposób jej objawiania się jest jej formą. Zarówno przyroda człowieka, jak istota i cel kultu, przema­wiają za potrzebą form liturgicznych. Każde bowiem podniesie­nie duszy ku Bogu, każde poruszenie religijne serca ludzkiego, objawia się z natury rzeczy także w sposób zmysłowy. I od­wrotnie: potrzebą jest człowieka, by postępował od rzeczy zmy­słowych do nadzmysłowych, gdyż tego, co nadzmysłowe, nie zdoła bezpośrednio objąć i uchwycić.
Potrzeba formy liturgicznej okazuje się także 2) z rozważania kultu samego, i to zarówno z jego przedmioto­wej, jak podmiotowej strony. a) Pod względem przedmiotowym jest kult ciągłym podawaniem zbawienia ludziom. To jednak może i musi się dziać w formach określonych przez Chrystusa P. i jego Kościół. Łaską zbawienia, dostarczona człowiekowi, pozostaje dlań, bez skutku, jeśli jej nie przyjmie i z nią nie współdziała. Zanim łaskę osiągnie, musi się na nią przysposo­bić, następnie musi ją świadomie i dobrowolnie przyjąć i wtedy dopiero z nią współdziałać. Aby to mógł spełnić, potrzebne mu jest przekonanie, że łaskę otrzymał, a zarazem kiedy i jaką otrzymał. Przekonanie to może człowiek tylko wtedy pozyskać, gdy łaska dostanie się mu w jakimś zewnętrznym przejawie, w zewnętrznym zatwierdzeniu, w formie zewnętrznej przez pe­wne słowa lub czynności. Aby jednak pewne słowa lub czyn­ności mogły człowieka w tak ważnej sprawie pouczyć i upe­wnić, muszą być ustanowione przez Boga samego lub przez Ko­ściół rządzący w zastępstwie Chrystusa P. b) Potrzeba formy liturgicznej wynika także z rozważania podmiotowej strony kultu, Łaska odkupienia udzielona człowiekowi i przezeń przyjęta spra­wuje przy jego współdziałaniu odpowiednie życie wewnętrzne. To życie wewnętrzne czyli religijne musi się z natury rzeczy objawiać znowu na zewnątrz w pewnych formach. Tak np. po­bożnie modlący się pada na kolana. Te naturalne zewnętrzne przejawy wewnętrznego usposobienia oddziaływują nawzajem zbawiennie na jego ustrój wewnętrzny, a także wywierają wpływ zbawienny na współbliźnich. W ten sposób postawa pokorna i czci pełna modlącego się wzmaga jego własne nabożeństwo i usposabia doń innych. Tym samem okazuje się cześć zewnętrzna czyli kult także pod względem podmiotowym nieodzowną.

 

Rodzaje formy liturgicznej.

Wszelkie formy, przyjęte w aktach liturgicznych Kościoła kat, dadzą się sprowadzić do 3 głównych rodzajów:

1. Słowo a w związku z nim śpiew. Mowa jest naj­właściwszą formą zarówno dla podania prawd i łask ludziom, jak też dla wyrażenia ich wiary i pobożnych uczuć. Stąd miała mowa zaraz od początku chrześcijaństwa wszechstronne zastosowanie przy funkcjach liturgicznych tak, że żadna z nich nie odbywa się bez towarzyszących jej słów.

2. Czynność. Podczas gdy słowo jest przeważnie wyra­zem myślącego ducha, to czynność i gesty są wyrazem woli czyli ducha ujawniającego się na zewnątrz. Ponieważ wola jest podstawą  religijno-moralnego życia, przeto czynność musi się objawiać jako główna forma, w której  życie religijno-moralne ma swój wyraz. Nie bez głębokiego znaczenia właśnie ten akt liturgiczny, który jest ogniskiem całego kultu, t. j. Msza św., zowie się przede wszystkim czynnością, agendą, a Przeistocze­nie wprost actio. Także przepisy dla sprawowania św. Sakra­mentów zwykło się   nazywać agendami, gdyż ich główne formy są czynnością.

3. Symbol w dalszym znaczeniu jest ujęciem tego, co nadzmysłowe, w formę zmysłową, aby nadzmysłowe doprowa­dzić do zmysłowego oglądania. W tym znaczeniu jest wyraz „symbol” właściwie jednoznacznym z pojęciem czynności i obja­wów zewnętrznych w kulcie, gdyż wszelka szata zewnętrzna jest wyrazem, obrazem i znakiem wewnętrznej treści. W ściślejszym i właściwym znaczeniu rozumie się przez „symbol” przedmioty widzialnej przyrody, których w służbie kultu czyli publicznej czci religijnej używa się dla ich własności do przed­stawienia, uzmysłowienia i ułatwienia pojęć religijnych, a to wskutek podobieństwa, jakie widoczne jest między nimi a owymi przedmiotami. Do takich należą: woda, popiół, sól, światło, chleb, wino, oliwa. W symbolach — odmiennie od „słowa” i „czyn­ności” — występują idee religijne niejako samodzielnie i trwale na zewnątrz wobec człowieka i dlatego zdolne są tym silniejsze wrażenie i wpływ na niego wywierać. Z tego powodu usiłuje symbolika na przedmiotach sztuki, które w dziedzinie czci religijnej bezpośrednio służą tylko potrzebom liturgicznym, np. budynkom kościelnym, szatom i naczyniom eucharystycznym, wycisnąć wyższe, duchowe i pełne znaczenia piętno i wogóle cały zakres publicznej czci religijnej, otoczyć i przejąć świętą i wzniosłą myślą.

Formy liturgiczne są istotne albo nieistotne. Istotne wedle zarządzenia Chrystusa Pana są same przez się realną reprezentacją i organem prawd i łask zbawienia, to zn. albo są same aktami czci Boskiej, albo udzielają łaski Boskiej, np. głoszenie słowa Bożego (kazanie), czynność jako ofiara, Przeistoczenie i Komunia we Mszy świętej, zewnętrzny znak i forma (symbol) przy świętych Sakramentach. Z pośród tych istotnych form mają jedne cześć Boską za cel główny, a udzielanie łaski (zwłaszcza uczynkowej) jest jej następ­stwem czyli celem drugorzędnym; inne zmierzają wprost do udzielenia łaski, a cześć Boska polega przy tym na pobożnym usposobieniu, zwłaszcza na wierze i ufności, z jaką człowiek bierze w niej udział. Pierwsze zowią się aktami czci Boskiej, drugie aktami szafarstwa łask. Formy nieistotne są te, które Kościół zarządził na mocy Boskiego upoważnienia, aby jako formy zmysłowe towarzyszyły tamtym, ich urok i godność podnosiły a wiernych do udziału i nabożeństwa bardziej uspo­sabiały. Do takich należą np. zewnętrzne zachowanie się li­turga przy spełnianiu funkcji liturgicznych, uregulowane przez ścisłe przepisy, jako to: stanie, siedzenie, okrywanie głowy i od­krywanie jej, rozmaite inklinacje i genefleksje, mycie rąk, ich trzymanie, składanie, rozszerzanie, wznoszenie, wyciąganie, wkła­danie itp. Wedle obecnej terminologii istotne zowią się zwyczajnie aktami czyli czynnościami liturgicznymi, nieistotne ceremoniami czyli św. zwyczajami. Ceremonia  zowie się symboliczną, jeżeli pewna czynność połączona jest z sym­bolem lub ma za cel pewne zdarzenie lub jakąś prawdę obra­zowo uzmysłowić, tak np. do rzędu ceremonii symbolicznych zalicza, się: okrywanie chrzestnika białym  płótnem, gaszenie świec podczas Ciemnej Jutrzni i tp. Formy uzmysławiające, to zn. symbole, wtedy tylko mają nazwę ceremonii, jeżeli pozostają w związku z jakąś czynnością. Tak np. świeca zapa­lona jest symbolem, zaś gaszenie świec w liturgii W. Tygodnia zowie się ceremonią czyli symboliczną czynnością. Ogół form tworzących jakiś akt liturgiczny zowie się obrzędem (ritus), np. obrzędy Chrztu św. Niekiedy jednak używa się wyrazu „obrzęd” = ritus w ogólności zamiast liturgii. „Obrządkiem” zo­wie się osobliwsza właściwość lub odrębność tych form, zwła­szcza  pod  względem językowym. Stąd mówi się o obrządku rzymskim, greckim, słowiańskim i t. d.

 

Przymioty form liturgicznych.

Aby formy liturgiczne odpowiedzieć mogły istocie i celowi kultu czyli publicznej czci Boskiej, muszą być :

1. Pełne treści. Takiemi są one rzeczywiście, gdyż przez nie wszystkie prawdy  i łaski odkupienia w swej całości, jakoteż w obrzędach każdego odrębnego aktu liturgicznego, np. przy Chrzcie prawdy i łaski tego właśnie aktu, przedstawione są wiernie i prawdziwie wedle myśli Kościoła.

2. Naturalne, to zn. muszą być zdolne bądź ze swej natury, wskutek wewnętrznego podobieństwa do idei religijnych, przypominać je i do nich podnosić (np. obmycie wodą a oczy­szczenie z grzechu pierworodnego), bądź też objawiać się po­winny jako psychologicznie uzasadniony wyraz wewnętrznej re­ligijności np. podnoszenie  lub spuszczanie oczu jako naturalny wyraz pobożności. Ta naturalność form liturgicznych jest wtedy zupełna, gdy domierzona jest do odrębnej natury i właściwości ludzi, dla których użytku są ustanowione. Ten wzgląd odnosić się może tylko do form nieistotnych  i on tłumaczy, dlaczego Kościół zachodni ma od dawna formy liturgiczne bardziej poje­dyncze, niż wschodni.

3. Boskiego ustanowienia. Ponieważ te formy są pośredniczkami Boskiej łaski, muszą pochodzić z ustanowienia Chrystusa P. lub w Jego imieniu od apostołów. Oprócz form od Chrystusa P. ustanowionych zawiera liturgia kat. jeszcze inne, którym również, choć tylko pośrednio, przypada cecha Bo­skiego ustanowienia; są to te, które wprowadził Kościół rządzony Duchem św. Formy liturgiczne, ustanowione od Kościoła, na­leży pod grozą klątwy równie sumiennie zachowywać, jak po­chodzące bezpośrednio od Chrystusa P.

4. Muszą mieć na sobie znamię powszechności, to zn. istotne formy liturgiczne musiały i muszą istnieć przez wszyst­kie czasy i na wszystkich miejscach, gdziekolwiek Kościół się rozprzestrzenił, co faktycznie ma zastosowanie co do Mszy św., św. Sakramentów i głównych form cultus latriae.

5. Czcigodne. Podstawy, na których opiera się czcigodność form liturgicznych, są ważne i poważne, gdyż liczne z nich pochodzą z ustanowienia samego Chrystusa P., inne sięgają początków chrześcijaństwa lub odległej starożytności; wszyst­kie też są pośrednimi ogniwami w udzielaniu łask i skarbni­cami boskich idei i zamiarów.

6. Wyraźne, aby je wszyscy mogli zrozumieć. Aby lud wszystek mógł ogarnąć głębokie znaczenie form liturgicznych, potrzeba mu je wyjaśniać. Stąd pochodzi obowiązek, nałożony przez Sob. Tryd. na duszpasterzów, by ludowi wszystkie obrzędy katol. czci Boskiej przez należyte wyjaśnienie podawali do wiadomości.

 

PODRĘCZNIK TEOLOGII PASTERSKIEJ wedle najpoważniejszych autorów i nowszych orzeczeń Kongregacji, ułożył x. dr. Alojzy Jougan, emer. profesor teologii pasterskiej w uniwersytecie lwowskim, Lwów 1917.