PODZIAŁ MSZY ŚW.

Chociaż dzisiejsza Msza św. posiada daleko więcej obrzędów i modlitw niż Ostat­nia Wieczerza, to jednak jest ona w swych głównych częściach tym samym, co Msza wieczernikowa. Mia­nowicie, podczas Ostatniej Wieczerzy odprawił Pan Jezus najpierw przygotowanie modląc się i wygłasza­jąc nauki. Podobne przygotowanie czynili później apo­stołowie, to samo czyni kapłan katolicki po dziś dzień. Dzieje się to w czasie od modlitw u stóp ołtarza do Ewangelii i Credo. Jest to pierwsza część Mszy św., zwana częścią przygotowawczą albo Mszą katechu­menów, ponieważ pierwotnie katechumeni, czyli kan­dydaci do chrztu św. wraz z pokutnikami uczestniczy­li w niej, a po jej skończeniu musieli opuścić kościół.

1. Ofiarowanie. Po przygotowaniu wziął Pan Je­zus w ręce swoje chleb i wino i ofiarował je Ojcu swe­mu niebieskiemu. Również i kapłan po przygotowa­niu, tj. po Mszy św. katechumenów, ofiaruje Bogu chleb i wino. Ta czynność nazywa się Ofiarowaniem.

2. Przeistoczenie. W wieczerniku po dokonaniu ofiarowania przemienił Pan Jezus chleb i wino w swoje Ciało i Krew. We Mszy św. czyni to samo kapłan. Ta święta czynność nazywa się Przeistoczeniem.

3. Komunia.  Po przeistoczeniu dał Pan Jezus uczniom swoim do pożywania swoje Ciało i Krew. We Mszy św. kapłan pożywa święte Postacie i podaje je wiernym. Ta czynność nazywa się Komunią.

4. Zakończenie. Pan Jezus zakończył Ostatnią Wie­czerzę odmówieniem dziękczynnego hymnu. Mszę św. kończy kapłan ostatnimi modlitwami, które są podzię­kowaniem za ofiarę i Komunię św. Ta czynność nazy­wa się zakończeniem Mszy św.

Druga część Mszy św., obejmująca Ofiarowanie, Przeistoczenie, Komunię i zakończenie, nazywa się Mszą wiernych, ponieważ pierwotnie tylko wierni członkowie Kościoła mogli brać w niej udział.

MSZA KATECHUMENÓW

Podobnie jak cała Msza św. składa się z modlitw stałych i zmiennych, tak samo i pierwsza jej część za­wiera modlitwy, które są w każdej Mszy świętej za­wsze te same, oraz modlitwy zmieniające się stosow­nie do uroczystości. Msza katechumenów składa się z modlitw u stóp ołtarza, z Introit, Kyrie eleison. Gloria, Kolekty, Lekcji, czyli Epistoły, z mo­dlitw po Epistole (Graduał, albo Traktus lub Alleluja), Ewangelii i Credo. Przypatrzmy się poszczegól­nym częściom.

1. Modlitwy u stóp ołtarza. Poprzedzony przez ministranta niosącego mszał, wychodzi kapłan, ubra­ny w szaty liturgiczne, z zakrystii do ołtarza. Po złoże­niu kielicha na ołtarzu i otwarciu mszału schodzi ka­płan do stóp ołtarza, żegna się i odmawia najpierw psalm 42, zaczynający się od słów: „Osądź mnie, Boże - Judica me Deus”. Czwarty wiersz tego psalmu, po­wtarzany trzykrotnie, zawiera słowa: „Przystąpię do ołtarza Bożego”. Wyraża tu kapłan pragnienie złożenia Bogu ofiary, a zarazem prosi o oddalenie od niego nieprzyjaciół zbawienia.

2. Następnie odmawia kapłan na przemian z mi­nistrantem spowiedź powszechną (Confiteor). Przez tę modlitwę pragnie kapłan oczyścić swą duszę, aże­by godnie mógł sprawować Najświętszą Ofiarę. Spo­wiedź powszechna kończy się prośbą o odpuszczenie grzechów, zaczynającą się od słów: „Misereatur – niech się zmiłuje Bóg”.

3. Introit. Po modlitwach u stóp ołtarza wychodzi kapłan po stopniach do ołtarza, całuje, modląc się, re­likwie świętych męczenników, które są zamurowane w płycie ołtarzowej, idzie dalej do mszału na lewą (li­cząc od ramion krzyża ołtarzowego) stronę ołtarza, zwaną stroną Epistoły, i odmawia modlitwę Introit. Jest to właściwie pieśń (zwyczajnie psalm), którą w Mszach uroczystych śpiewa chór. Introit wyraża myśli oraz uczucia Kościoła odpowiadające dniu albo też uroczystości, w których Msza św. się odprawia; np. w uroczystość Najświętszej Maryi Panny wyraża ra­dość, w dniach postnych myśli pokutne, w mszach ża­łobnych zawiera błaganie o zbawienie dusz zmarłych. 

4. Kyrie. Po odmówieniu „Introit” udaje się kapłan ku środkowi ołtarza i odmawia na przemian z mini­strantem sześć razy po grecku „Kyrie eleison - Panie zmiłuj się”, i trzy razy „Christe eleison - Chryste zmiłuj się”. Słowa te są pozostałością z dawnej litanii, którą śpiewano przed rozpoczęciem ofiary. Wyrazy greckie są pamiątką czasów, gdy w Rzymie odprawiano litur­gię po grecku.

5. Gloria. Po Kyrie odmawia kapłan „Gloria in excelsis Deo - Chwała na wysokościach Bogu”. Jest to po­chwalny hymn na cześć Boga w Trójcy jedynego. Pierw­sze słowa tego hymnu śpiewali aniołowie nad stajenką betlejemską witając narodzonego Zbawiciela świata. W pierwszej części Gloria sławi Kościół św. Boga Ojca, dziękując Mu za objawienie swej chwały. W części dru­giej oddaje cześć Synowi Bożemu, którego jako Baran­ka Bożego i pośrednika między Bogiem a ludźmi blaga o łaskę i zmiłowanie. Przy końcu wspomina o Duchu Świętym, trzeciej Osobie Boskiej. Gloria opuszcza się w Mszach żałobnych, adwentowych, wielkopostnych i wigilijnych.

6. Kolekta. Po skończeniu Gloria całuje kapłan oł­tarz, odwraca się do wiernych i pozdrawia ich słowa­mi: „Dominus vobiscum - Pan z wami”. Następnie idzie do mszału i mówi głośno: „Oremus - Módlmy się”. Zachęca wiernych do wspólnej modlitwy całego Ko­ścioła, którą odmawia z mszału. Modlitwa ta nazywa się Kolekta. Nazwa ta oznacza modlitwę zbiorowości, czyli społeczności i wyraża prośby Kościoła zastoso­wane do danej uroczystości. Kolekta kończy się po­wołaniem się na Jezusa Chrystusa jako jedynego Po­średnika.

7. Lekcja czyli Epistoła. Następuje teraz czytanie wyjątku z listów apostolskich, najczęściej św. Pawła apostoła lub z innych ksiąg Pisma św. Starego i No­wego Zakonu (z wyjątkiem Ewangelii i psalmów). Pierwotnie czytał Lekcję kleryk zwany lektorem. Dzi­siaj w uroczystych Mszach śpiewa Lekcję subdiakon.

8. Graduał. Bezpośrednio po Lekcji odmawia ka­płan wyjątki z psalmów. Ponieważ dawniej śpiewał tę pieśń diakon na stopniach ambony, dlatego nazwano ją pieśnią na stopniach, czyli Graduałem (z łac. „gra­dus” - „stopień”). W Mszach uroczystych śpiewa Gra­duał chór. W wielkim poście dodaje się do Graduału Traktus (pieśń poważna), w czasie wielkanocnym odmawia się zamiast Graduału - Alleluja; w niektóre święta dodaje się hymn zwany Sekwencja.

9. Ewangelia. Po Graduale przenosi ministrant mszał na prawą stronę ołtarza, a kapłan odczytuje przepisany ustęp Ewangelii. Na początku znaczy dużym palcem krzyż na czole, ustach i sercu. Wierni na znak szczególniejszego uszanowania wobec słów samego Zbawiciela powstają, zaś dawni rycerze chrześcijańscy dobywali w tej chwili szable na znak, że gotowi są walczyć i umrzeć w obronie wiary św. W naszym państwie wojsko prezentuje broń na Ewangelię. W mszach uro­czystych śpiewa Ewangelię diakon.

10. Kazanie. W dawnych czasach Kościoła miał biskup po Ewangelii do wiernych przemowę, w której objaśniał przeczytany ustęp. Nazywano to homilią lub kazaniem. Dziś głosi się kazanie po Ewangelii pod­czas sumy niedzielnej i świątecznej

11. Credo. W mszach niedzielnych i świątecznych odmawia kapłan „Credo - Wierzę w Boga”. Jest to wyznanie wiary chrześcijańskiej, obszerniejsze niż Skład Apostolski, a ułożone na pierwszych soborach powszechnych. W Mszach uroczystych Credo śpie­wa chór.

MSZA WIERNYCH, CZYLI WŁAŚCIWA OFIARA

Część druga Mszy św., zwana Mszą wiernych, skła­da się z Ofiarowania, Przeistoczenia, Komunii św. i za­kończenia.

1) Ofiarowanie. Po Ewangelii, względnie po Credo, zwraca się kapłan do wiernych i pozdrawia ich słowa­mi: „Dominus vobiscum”. Następnie mówi: „Oremus - Módlmy się” i odmawia modlitwę zwaną Offertorium - czyli Ofiarowanie. Jest to wiersz psalmu, który daw­niej śpiewał chór, podczas gdy wierni przynosili do oł­tarza chleb i wino. W niektórych Mszach ten wiersz jest wzięty z innych ksiąg Starego lub Nowego Zakonu. Odmówiwszy Offertorium rozbiera kapłan kielich i ofiaruje Bogu najpierw chleb. Odmawia podczas tego modlitwę: „Przyjmij, Ojcze święty - Suscipe sancte Pa­ter”. Następnie wlewa do kielicha wina i kilka kropel wody, przy czym odmawia modlitwę: „Boże, któryś godność natury ludzkiej cudownie utworzył - Deus, qui humanae”. Pomieszanie wina z wodą oznacza zjed­noczenie natury Boskiej Chrystusa z ludzką w Osobie Syna Bożego. Dzięki temu połączeniu mógł się Syn Boży ofiarować za grzechy ludzkości, a wierni są po­wołani do czynnego udziału w ofierze.

Wznosi teraz kapłan kielich z winem i ofiaruje je Bogu, odmawiając modlitwę: „Ofiarujemy Ci, Panie, kielich zbawienia - Offerimus tibi, Domine”. Składa na­stępnie kielich na korporale obok chleba i błogosławi te dary.

Przez ofiarowanie chleba i wina wyłącza kapłan te dary od użytku codziennego i oddaje je Bogu, ażeby mogły być godną materią do przemienienia się w cia­ło i krew Syna Bożego. Przez tę czynność ofiaruje ka­płan serca i życie wiernych, albowiem pokarm i napój utrzymują nasze ziemskie życie. Dlatego to podczas Ofiarowania wszyscy obecni ofiarują Bogu na ołtarzu swoje myśli, uczucia, swoją duszę i ciało, oraz wyra­żają w modlitwie gotowość złożenia Bogu na Jego żą­danie swoich cierpień a nawet życia. Pierwotnie w Rzy­mie tuż przed Ofiarowaniem formowała się procesja złożona z duchowieństwa i wiernych. Z początku szli mężczyźni, potem niewiasty, i wszyscy składali w ręce diakona dary chleba i wina. Następnie zbliżali się kle­rycy, kapłani i biskupi, a na końcu sam papież. Ofiarą duchowieństwa był chleb, zaś wierni przynosili chleb, wino, owoce, itp. Z chleba ofiarowanego przez duchowieństwo wybierał diakon część dla konsekracji, zaś wino brał z ofiar wiernych. Resztę chleba błogosła­wiono i rozdzielano bezpośrednio po Komunii tym wszystkim, którzy jej przyjąć nie mogli, oraz posyłano także nieobecnym. Nazywano len chleb „eulogią” czyli  chlebem błogosławionym. Eulogia obok Eucharystii  była dla pierwszych chrześcijan znakiem jedności  Eulogie zachowały się do dziś dnia w niektórych okolicach, np. we Francji i w Kościele wschodnim.

2) Obmycie rąk. Następuje teraz obmycie rak, przy czym kapłan odmawia psalm 25 Lavabo - Pierwotnie umycie rąk było konieczne, ponieważ kapłan odbierał dary ofiarne od ludu, więc mógł przy tym powalać sobie ręce. Dziś ta czynność oznacza oczyszczenie duszy kapłana.

W następnej modlitwie: „Przyjmij, Trójco święta tę ofiarę - Suscipe, sancta Trinitas” prosi kapłan Trójcę świętą o przyjęcie ofiary, która będzie złożona na pamiątkę Męki, Zmartwychwstania i Wniebowstąpienia Jezusa Chrystusa.

3) W słowach: „Orate fratres – Módlcie się, bracia” zachęca kapłan wiernych do złączenia się z nim we wspólnej prośbie o przyjęcie ofiary.

4) Sekreta. Ofiarowanie kończy kapłan modlitwą zwaną sekretą, czyli modlitwą cichą.

Kanon Mszy św. Modlitwy i czynności kapłańskie, które teraz nastąpią i skończą się Komunią św., nazywamy Kanonem Mszy św. Wyraz grecki „kanon” znaczy tyle, co stała reguła, według której ma się odprawiać najważniejsza część ofiary bezkrwawej. Modlitwy te sięgają z małymi wyjątkami pierwszych wieków Kościoła. Najważniejszą częścią Kanonu jest Przeistoczenie, czyli Konsekracja.

Wstępem do Kanonu jest Prefacja (przedmowa). Jest to przepiękna i wzniosła modlitwa, która wyraża dziękczynienie i cześć jaką oddaje Jezus Chrystus wraz z Kościołem wszechmogącemu Bogu przez Dzieło Od­kupienia świata. Prefacja kończy się trzykrotnym okrzy­kiem: „Sanctus – Święty”.

Modlitwy przed Przeistoczeniem. Jest tych modlitw pięć.

1. „Te igitur - Ciebie, najłaskawszy Ojcze”. W tej pierwszej modlitwie modli się kapłan za Kościół św., Oj­ca Świętego, biskupa diecezji, za kapłanów i wiernych.

2. Memento za żyjących. W drugiej z kolei modli­ twie wspomina kapłan żyjących wiernych, zwłaszcza tych, których imiona wymienia. Pierwotnie odczyty­wał w tym miejscu diakon imiona osób żyjących, szcze­gólnie zasłużonych dla wiary św. i Kościoła. Wypisane były na woskowych tablicach zwanych dyptychami.

3. „Communicantes”. W trzeciej modlitwie, zaczy­nającej się od słów „communicantes”. zwraca się ka­płan do Boga z prośbą, ażeby przyjął wstawiennictwo Najświętszej Maryi Panny, dwunastu apostołów i dwu­nastu męczenników, którzy szczególnej czci doznawali w Rzymie. Wyraża tu Kościół św. działający na ziemi swą łączność z Kościołem tryumfującym w niebie, czyli prawdę o świętych obcowaniu.

4.  „Hanc igitur”. Następnie wyciąga kapłan ręce nad złożonymi darami i w czwartej modlitwie blaga Boga o pokój niebieski i zachowanie nas od potępienia wiecznego.

5.  „Quam oblationem”. Piąta modlitwa, ostatnia przed Przeistoczeniem, wyraża ostatnią prośbę o przyjecie darów chleba i wina i o sprawienie, by się prze­mieniły w Ciało i Krew Zbawiciela.

Przeistoczenie. Przeistoczenie jest najważniejszą i najuroczystszą chwilą Mszy św. Kościół spełnia tu przez swego upoważnionego sługę polecenie, które otrzymał od Jezusa Chrystusa. Kapłan staje się tu na­rzędziem Zbawiciela i oddaje na Jego usługi swoje ręce i głos. Czyni to samo, co uczynił Pan Jezus w wieczer­niku. Bierze więc w ręce swoje ofiarowany chleb, a późnej kielich z winem, skłania głowę i pochylony mówi: „Bierzcie i pożywajcie z tego wszyscy: To jest bowiem ciało moje... To jest bowiem kielich krwi mojej...” Na te słowa przemienia się chleb w prawdziwe, żyjące, uwielbione Ciało Jezusowe, zaś wino w prawdziwą jego Krew.

Ażeby i wierni mogli zewnętrznie wyznać swoją wiarę w prawdziwą obecność Jezusa Chrystusa pod postaciami chleba i wina i oddać cześć Najświętszej Tajemnicy, podnosi kapłan najpierw Najświętszą Ho­stie, a potem kielich z Najświętsza Krwią. Ta czynność nazywa się Podniesienie.

Modlitwy Kanonu po Przeistoczeniu. Jest siedem modlitw po Przeistoczeniu. Ogólną ich treścią jest ofiarowanie Ojcu niebieskiemu już nie chleba i wina, lecz prawdziwego Ciała Jego jednorodzonego Syna, umęczonego na Kalwarii, i prawdziwej Jego Krwi tam wylanej. Równocześnie wyrażają te modlitwy prawdę naszej św.  wiary, że Msza św. jest prawdziwą ofiarą Nowego Zakonu, która uprzytomnia ofiarę krwawą, że nie jest ona jakąś nową ofiarą, lecz tą samą, którą Syn Boży złożył na krzyżu.

1. W pierwszej modlitwie „Przeto pomni - Unde et memores” wspomina kapłan mękę, zmartwychwstanie i wniebowstąpienie Pana Jezusa, czyli Dzieło Zbawie­nia, którego owoce spływają na ludzi przez Mszę św.

2. W drugiej modlitwie: „Na te dary racz spojrzeć - Supra quae” wspomina kapłan trzy osoby Starego Zakonu, które przedstawiały przyjść mającego Odku­piciela i Jego krwawą i bezkrwawa Ofiarę. Są to Abel, Abraham i Melchizedech .

3. W trzeciej modlitwie: „Pokornie prosimy Cię - Supplices te rogamus” prosi kapłan, ażeby anioł Pański który przedkładał Bogu modlitwy i ofiary Starego Za­konu, przedstawił również Majestatowi Bożemu na­szą ofiarę przeczystą.

4. Czwarta modlitwa: „Memento” zawiera polece­nie Bogu dusz zmarłych chrześcijan, zwłaszcza tych, których imiona kapłan wymienia.

5. W piątej modlitwie: „Także nam grzesznym - Nobis quoque” prosi kapłan, ażeby Bóg dzięki ofierze Chrystusa dał nam wszystkim uczestniczyć w zasłu­gach apostołów i męczenników. Wymienia przy tym imiona piętnastu znanych i czczonych w Rzymie mę­czenników i męczennic.

Następnie kapłan żegna kielich Hostią św. i w sło­wach równocześnie wymawianych wyraża wiarę Ko­ścioła. że Bóg wszystko stworzył, wszystko poświęca, błogosławi i udziela nam przez jedynego pośrednika, tj. przez Jezusa Chrystusa. W końcu podnosi kapłan kielich wraz z Hostią i składa z powrotem na ołtarzu.

Komunia czyli uczta ofiarna. Komunia św. jest trzecią częścią bezkrwawej ofiary. Jak Pan Jezus, usta­nowiwszy w wieczerniku Najświętszy Sakrament, dał bezpośrednio potem uczniom swoim do spożywania swoje Ciało i Krew, tak samo i we Mszy św. po Prze­istoczeniu musi nastąpić spożycie świętych Postaci chleba i wina przez kapłana, i o ile możności, także przez wiernych.

1. Przygotowanie do Komunii rozpoczyna się mo­dlitwą Pańską „Ojcze nasz - Pater noster”. Siedem próśb tej modlitwy jest błaganiem Ojca niebieskiego o zaspo­kojenie najważniejszych potrzeb duchowych człowie­ka. Zwłaszcza prośba czwarta „chleba naszego powsze­dniego daj nam dzisiaj” odnosi się przede wszystkim do chleba eucharystycznego, tj. do Komunii św.

2. Łamanie chleba eucharystycznego. Pierwotnie, kiedy kapłan konsekrował zwykły chleb pszenny, musiał tę postać łamać, ażeby mógł sam spożyć i po­dzielić się z wiernymi. Na tę pamiątkę łamie teraz ka­płan Hostię św. na trzy części, z których dwie większe składa na patenie, a najmniejszą wpuszcza do kieli­cha. Tę czynność łączy z westchnieniem o pokój Boży.

3. Agnus Dei. Kapłan pochylony uderza się następ­nie trzykrotnie w piersi i za każdym razem mówi: „Ba­ranku Boży, który gładzisz grzechy świata, zmiłuj się nad nami - Agnus Dei”. Za trzecim razem mówi: „Daj nam pokój”. Modlitwa ta sięga czasów apostolskich. Pierwsze słowa wymówił św. Jan Chrzciciel, wskazu­jąc swoim uczniom zbliżającego się Chrystusa.

4. Następnie odmawia trzy przygotowawcze mo­dlitwy:

Pierwsza: „Panie, któryś powiedział - Domine, qui dixisti” jest prośbą o pokój dla Kościoła. Opuszcza się ja w Mszach żałobnych.

W drugiej: „Panie Jezu Chryste, Synu Boga żywe­go - Domine Jesu Christe. Fili Dei” prosi kapłan o owoce Odkupienia i łaskę wytrwania w dobrym do końca.

W trzeciej: „Perceptio Corporis - Przyjęcie Ciała Twe­go” błaga kapłan, znając swoją ułomność i niegodność, o skutki zbawienne Komunii św.

Komunia kapłańska. Po tym przygotowaniu bie­rze kapłan w lewą rękę Hostię św. i pochylony uderza się trzykrotnie w piersi ręką prawą, wymawiając sło­wa ewangelicznego setnika: „Panie, nie jestem go­dzien, abyś wszedł pod dach mój, ale rzeknij tylko sło­wem, a będzie uzdrowiona dusza moja - Domine, non sum dignus”. Następnie spożywa Hostię św., a potem wypija z kielicha Najświętszą Krew.

Komunia wiernych. Kościół pragnie, ażeby i wier­ni, obecni na Mszy św., uczestniczyli wraz z kapłanem w Komunii św., ponieważ Najświętsza Ofiara jest rów­nież ich ofiarą. Msza św. bowiem jest nie tylko źró­dłem naszego uświęcenia z tego powodu, że jest ofiarą Syna Bożego, lecz także dlatego, że Chrystus staje się w niej pokarmem dusz naszych. Stąd to powiedział Pan Jezus w wieczerniku: „Bierzcie i jedzcie”. Dlatego też po Komunii św. kapłana następuje Komunia św. wiernych. Odbywa się ona w następujący sposób:

Ministrant albo wszyscy komunikujący odmawia­ją spowiedź powszechną (Confiteor), poczym kapłan prosi Boga o odpuszczenie grzechów, podobnie jak w modlitwach u stóp ołtarza. Następnie zwraca się do wiernych z Najświętszym Sakramentem (w puszce) i mówi: „Oto Baranek Boży, oto, który gładzi grzechy świata - Ecce Agnus Dei” i trzykrotnie: „Panie, nie je­stem godzien - Domine, non sum dignus”; schodzi do balasek i podaje wiernym Ciało Pańskie. Przy każdym z nich wymawia słowa: „Ciało Pana naszego Jezusa Chrystusa niech strzeże duszy twej ku żywotowi wiecz­nemu. Amen”.

Zakończenie Mszy świętej. Po obmyciu kielicha i palców ubiera kapłan kielich i odmawia z mszału an­tyfonę zwaną „Communio” (Komunia). Jest to pozo­stałość antyfony i psalmu, które śpiewał dawniej chór podczas Komunii wiernych. Stąd pochodzi jej nazwa. Następnie pozdrawia kapłan wiernych słowami: „Dominus vobiscum” i odmawia z mszału ostatnią uro­czystą modlitwę, zwaną „Postcommunio”. Potem powra­ca na środek ołtarza, pozdrawia znowu wiernych i wzy­wa do rozejścia się. Wymawia tu słowa: „Ite, missa est - Idźcie, Msza skończona”, albo: „Benedicamus Domino - Błogosławmy Panu”. W Mszach żałobnych mówi: „Requiescant in pace - Niech odpoczną w pokoju”.

Po krótkiej modlitwie do Trójcy Świętej o przyjęcie ofiary i o łaski dla siebie i dla wiernych błogosławi kapłan lud.

Udaje się następnie na prawą stronę ołtarza i od­mawia ostatnią Ewangelię, przeważnie początek Ewangelii św. Jana. Dawniej odmawiał ją kapłan wra­cając od ołtarza do zakrystii.

Po cichej Mszy św. odmawia kapłan z ludem trzy „Zdrowaś Maryja” i inne przepisane modlitwy („Wi­taj Królowo”, „Święty Michale Archaniele”).